Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
LASHTËSIA E GJUHËS SHQIPE
Gjuha shqipe zë një vend të veçantë në familjen indoevropiane, pasi është e vetmja gjuhë e mbetur gjallë nga një degë që nuk ka motra të tjera të ruajtura. Studiuesit e parë që e trajtuan çështjen e saj në shekullin XIX, si Franz Bopp e Gustav Meyer, e provuan përfundimisht se shqipja është gjuhë indoevropiane dhe jo një idiomë e izoluar ballkanike, siç ishte menduar më herët. Që nga ajo kohë, problemi kryesor ka qenë të sqarohet prejardhja e saj më e afërt: një pjesë e studiuesve mendojnë se ajo lidhet me ilirishten, të tjerë kanë propozuar lidhje me trakishten apo dakishten, por për shkak se këto gjuhë të lashta kanë mbetur shumë pak të dokumentuara, nuk ka dëshmi përfundimtare. Megjithatë, argumenti historik, arkeologjik dhe onomastik është përdorur shpesh për të mbështetur tezën ilire, e cila është pranuar nga shumica e gjuhëtarëve dhe historianëve të shekullit XX si hipoteza më e besueshme. Eqrem Çabej, një nga albanologët më të shquar, theksonte se vazhdimësia e shqipes lidhet me një popullsi autoktone në Ballkan që e ka folur gjuhën e saj pa ndërprerje që nga lashtësia, pavarësisht ndikimeve të shumta kulturore dhe gjuhësore.
Lashtësia e shqipes shihet qartë në shtresat e saj leksikore. Një pjesë e fjalëve më bazike, që përshkruajnë elementë të natyrës dhe jetës së përditshme, janë të trashëguara që nga periudha protoindoevropiane dhe nuk gjenden si huazime nga gjuhët e tjera. Fjalë si “dhi”, “dele”, “dash”, “gjel”, “ujk”, “mal”, “natë”, “zemër”, “dritë” ruajnë një vijueshmëri të pandërprerë prej mijëvjeçarësh, duke dëshmuar për lashtësinë e strukturës së gjuhës. Përveç kësaj, shqipja ka marrë edhe shtresa të shumta huazimesh, të cilat i pasqyrojnë kontaktet historike të popullit shqiptar. Huazimet nga latinishtja janë më të hershmet dhe më të thellat, duke qenë se latinishtja ishte gjuha e administratës dhe kulturës për disa shekuj në Ballkan. Këto huazime tregojnë se shqipja ka qenë e pranishme në periudhën romake dhe se popullsia shqiptare nuk u romanizua plotësisht, përndryshe nuk do të kishte mbijetuar. Më pas, ndikimet sllave, greke, turke dhe romane moderne i dhanë shqipes një shtresim të pasur, por struktura e saj morfologjike dhe sintaksore mbeti e paprekur në thelb.
Dokumentet e shkruara të shqipes janë relativisht të vonshme. Teksti më i hershëm i njohur është Meshari i Gjon Buzukut i vitit 1555, i cili dëshmon një gjuhë tashmë të kristalizuar, me sistem të plotë gramatikor dhe stil të zhvilluar. Pas tij vijnë Pjetër Budi, Frang Bardhi, autor i fjalorit të parë shqip-latin më 1635, dhe Pjetër Bogdani, me veprën e tij monumentale Çeta e profetëve më 1685. Këto shkrime nuk përfaqësojnë fillimin e shqipes së shkruar, por janë dëshmi të rastësishme të një tradite gojore shumë më të hershme, e cila, për arsye historike dhe politike, nuk u dokumentua më parë.
Një tjetër dëshmi e lashtësisë së shqipes është zhvillimi i saj fonetik dhe morfologjik. Shqipja ruan disa tipare të indoevropishtes së hershme që gjuhë të tjera i kanë humbur. Për shembull, ruajtja e disa formave të numërorëve dhe e disa paradigmeve të foljeve është unike. Gjithashtu, shqipja ka zhvillime të brendshme origjinale, që nuk përkojnë me asnjë gjuhë tjetër, duke treguar një evolucion të pavarur. Për këtë arsye, gjuhëtari amerikan Eric Hamp e ka quajtur shqipen një “fosil të gjallë indoevropian”, sepse përmes saj mund të kuptohen më mirë proceset e hershme të kësaj familjeje gjuhësore.
Studimi i lashtësisë së shqipes ka edhe rëndësi kulturore e historike për shqiptarët. Ajo dëshmon autoktoninë e tyre në trojet ku jetojnë sot dhe përfaqëson një element të fuqishëm identitar. Siç theksonte Shaban Demiraj, mbijetesa e shqipes është një fakt i jashtëzakonshëm, duke qenë se shumë gjuhë të tjera të Ballkanit të lashtë u zhdukën pa lënë gjurmë, ndërsa shqipja vazhdoi rrugëtimin e saj në kushte të vështira historike.
Në këtë kuptim, lashtësia e gjuhës shqipe nuk është vetëm një temë gjuhësore, por edhe një dëshmi e vazhdimësisë historike të një populli në Ballkan. Ajo lidh shqiptarët me një të kaluar mijëravjeçare dhe i jep gjuhës një status unik, si një monument i gjallë i historisë dhe i kulturës së Evropës.
Prof. mr. Eroll Sejdiu
Referenca
Bopp, F. (1854). Vergleichende Grammatik. Berlin.
Meyer, G. (1891). Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache. Strassburg.
Çabej, E. (1975). Studime gjuhësore, vëll. I. Prishtinë.
Çabej, E. (1976). Studime etimologjike në fushë të shqipes, vëll. I. Tiranë.
Demiraj, Sh. (1988). Gjuha shqipe dhe historia e saj. Tiranë.
Demiraj, Sh. (1997). Gjuha shqipe dhe historia e saj. Akademia e Shkencave, Tiranë.
Hamp, E. (1966). “The position of Albanian”. Indo-European Studies.
Orel, V. (1998). Albanian Etymological Dictionary. Leiden: Brill.
GJUHA STANDARDE SHQIPE SOT
Gjuha standarde shqipe sot përbën një mjet thelbësor të komunikimit të qartë dhe të kuptueshëm mes shqiptarëve, duke u përdorur në të gjitha aspektet e jetës shoqërore, arsimore, kulturore dhe institucionale. Ajo është forma e gjuhës që mbështetet në rregulla të sakta të drejtshkrimit, gramatikës dhe fjalorit, e cila lejon që të gjithë folësit të kuptohen pa pengesa, pavarësisht nga dialekti i tyre i origjinës. Në këtë mënyrë, gjuha standarde krijon një bazë të përbashkët komunikimi dhe ruan një njëtrajtësi në të folur dhe të shkruar, duke e bërë gjuhën të qëndrueshme dhe të saktë.
Në arsimin e formalizuar, standardi përdoret si formë e detyrueshme e të shkruarit dhe të folurit. Librat mësimorë, manualet shkollore, provimet dhe materialet akademike përdorin vetëm këtë formë të gjuhës, duke u siguruar nxënësve njohuri të njëtrajtshme dhe të sakta. Në këtë mënyrë, çdo nxënës, pavarësisht se nga cila trevë vjen, mëson të shprehë mendimet e tij qartë dhe të kuptueshëm për të tjerët. Ai gjithashtu mëson rregullat e drejtshkrimit dhe të gramatikës standarde, gjë që ndihmon në zhvillimin e aftësive të komunikimit të shkruar.
Në administratë, punë dhe institucionet shtetërore, gjuha standarde është thelbësore për dokumentet zyrtare, ligjet, urdhrat dhe raportet. Përdorimi i saj siguron që të gjitha njoftimet, udhëzimet dhe dokumentet të jenë të kuptueshme nga të gjithë qytetarët, pa marrë parasysh dialektin që ata flasin në jetën e përditshme. Kjo njëtrajtësi është e nevojshme për funksionimin e institucioneve dhe për komunikimin e saktë mes qytetarëve dhe shtetit.
Në media, standardi përdoret në radio, televizion, gazeta dhe botime online. Lajmet, intervistat dhe emisionet edukative përdorin këtë formë të gjuhës për të siguruar që informacioni të përçohet qartë dhe të kuptohet nga të gjithë qytetarët. Përdorimi i gjuhës standarde në media e bën informacionin të besueshëm dhe të qartë, duke shmangur keqkuptimet që mund të lindin nga përdorimi i dialekteve të ndryshme.
Në letërsi dhe kulturë, standardi mundëson që shkrimtarët dhe krijuesit e fjalës së shkruar të arrijnë lexues nga të gjitha trevat shqiptare. Ai u jep mundësi autorëve të shprehin ndjenjat, idetë dhe mendimet e tyre në mënyrë të qartë dhe të kuptueshme për çdo lexues, pa pengesa që mund të sjellin ndryshimet dialektore. Standardi gjithashtu pasuron fjalorin dhe mënyrat e shprehjes, duke krijuar mundësi për zhvillimin e stileve letrare dhe të gjuhës kulturore.
Në jetën e përditshme, gjuha standarde përdoret në situata të rëndësishme komunikimi, si letra zyrtare, dokumente, postime, biseda profesionale dhe komunikime që kërkojnë saktësi. Ajo u mundëson njerëzve të komunikojnë qartë dhe të kuptohen pa pasur nevojë për përshtatje të vazhdueshme ndaj dialekteve të ndryshme.
Në përgjithësi, gjuha standarde shqipe sot përfaqëson një simbol të bashkimit kombëtar dhe të identitetit të përbashkët të shqiptarëve. Ajo është mjeti që lidh çdo folës shqiptar me tjetrin dhe i jep gjuhës një strukturë të qartë dhe të qëndrueshme. Përmes përdorimit të saj në shkolla, media, administratë dhe letërsi, standardi garanton që shqiptarët të komunikojnë me njëri-tjetrin në mënyrë të kuptueshme dhe të saktë, duke mbrojtur kulturën gjuhësore dhe duke ndihmuar zhvillimin e shoqërisë.
Problemet më të mëdha të gjuhës standarde sot:
mungesën e një institucioni shtetëror unik dhe funksional që të mbikëqyrë përdorimin dhe zhvillimin e saj.
Cili duhet të jetë institucioni përgjegjës?
Në shumë vende të botës, gjuhën standarde e mbikëqyr një akademi kombëtare (p.sh. Akademia Franceze për frëngjishten, Real Academia Española për spanjishten). Për shqipen, institucioni që ka pasur këtë rol ka qenë Akademia e Shkencave e Shqipërisë, përmes Qendrës së Studimeve Albanologjike dhe Institutit të Gjuhësisë e Letërsisë. Mirëpo, fuqia e saj vendimmarrëse ka qenë e kufizuar dhe shpesh jo e zbatuar në praktikë. Në Kosovë, Maqedoninë e Veriut dhe trevat tjera shqiptare nuk ka një institucion të centralizuar që merret posaçërisht me standardin. Prandaj, në kushte ideale, duhej të krijohej një Këshill Gjuhësor Kombëtar i përbashkët shqiptar, që të kishte autoritet mbi të gjitha hapësirat shqipfolëse.
Si mund të operojë institucioni përballë kulturave dhe gjuhëve të huaja?
Institucioni përkatës nuk duhet të veprojë duke “ndaluar” huazimet, por duke përcaktuar normën e pranueshme, duke ofruar fjalë shqipe për termat e rinj dhe duke i përhapur ato përmes mediave, shkollave dhe administratës. Kjo nënkupton përditësim të vazhdueshëm të fjalorëve, udhëzuesve gjuhësorë dhe manualeve të drejtshkrimit, që të jenë në dispozicion të publikut. Po ashtu, ky institucion duhet të ketë ndikim mbi mediat dhe botimet, duke dhënë udhëzime të detyrueshme për përdorimin e standardit.
A ka ligj për mbrojtjen e standardit në Shqipëri?
Jo, aktualisht nuk ka një ligj të posaçëm për mbrojtjen e gjuhës shqipe në Shqipëri, ndryshe nga vende si Franca, ku ekziston ligji “Toubon” që mbron frëngjishten. Gjuha shqipe përmendet në Kushtetutë si gjuhë zyrtare, por nuk ka dispozita ligjore konkrete për përdorimin e saj në administratë, arsim, media apo treg. Në Kosovë ekziston ligji për përdorimin e gjuhëve, por ai është më tepër i fokusuar tek statusi i gjuhëve zyrtare sesa në mbrojtjen e standardit.
Si mund të zgjidhet ky problem?
– Hartimi i një ligji për gjuhën shqipe, që të përcaktojë qartë përdorimin e saj në administratë, arsim, media dhe botime.
– Krijimi i një institucioni të përhershëm shtetëror ose të përbashkët mbarëshqiptar, i cili të merret me standardin dhe zhvillimin e gjuhës.
– Fuqizimi i rolit të Akademisë së Shkencave dhe bashkëpunimi me universitetet shqiptare në të gjitha trevat.
– Zbatimi i rreptë i standardit në media dhe shkolla, që është mënyra më e sigurt për ta ruajtur dhe përhapur.
Pra, zgjidhja vjen përmes një kombinimi të kuadrit ligjor, institucioneve të specializuara dhe ndërgjegjësimit shoqëror. Vetëm kështu gjuha standarde mund të ruhet dhe të zhvillohet përballë sfidave të globalizimit dhe ndikimeve të huaja.
Prof. mr. Eroll Sejdiu
