Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Në kuadër të historisë së lëvizjes ilegale shqiptare, një dimension thelbësor dhe shpesh jo i vlerësuar sa duhet është ai i kontributit të familjeve dhe individëve që me përkushtim, guxim dhe ndjenjë të thellë përgjegjësie kombëtare, u bënë mbështetës të heshtur të rezistencës. Këta njerëz, të njohur shpesh si “strehues” apo “jatakë”, nuk ofronin vetëm një vend të fshehtë për të kaluar natën apo për t’u mbrojtur nga ndjekjet policore, ata përbënin hallkën më të brishtë, por edhe më të qëndrueshme të rrjetit të rezistencës kombëtare.
Në rrethana të jashtëzakonshme shtypjeje dhe frike, shtëpitë e tyre shndërroheshin në qendra të besimit, mikpritjes dhe sakrificës, ku fjala e dhënë kishte vlerën e jetës. Ato ishin hapësira ku ideali i lirisë merrte formë njerëzore, përmes një cope buke të ndarë, një dere të hapur në mesnatë, apo një heshtjeje të qëndrueshme përballë rrezikut. Në këtë mënyrë, jatakët e atdhetarëve nuk ishin thjesht ndihmës të rastit, por bashkëveprimtarë të një qëllimi më të madh — mbijetesës së identitetit dhe dinjitetit kombëtar nën një pushtet që kërkonte t’i zhdukte ato.
Në analizë historike, veprimi i tyre përfaqëson një formë të lartë të rezistencës morale dhe qytetare, një akt i përditshëm heroizmi që nuk kërkonte lavdi, por buronte nga ndjenja e detyrës dhe dashuria për atdheun. Përmes guximit të tyre, këto familje u bënë pjesë e pandashme e kronikës së qëndresës shqiptare, duke dëshmuar se lufta për liri nuk zhvillohet vetëm me armë, por edhe me besë, mikpritje dhe sakrificë njerëzore.
Ky akt nuk ishte një reagim spontan apo i rastësishëm, por një manifestim i ndërgjegjes së lartë kombëtare dhe i një besimi të palëkundur në drejtësinë e kauzës për të cilën luftonin atdhetaret. Ai buronte nga ndjenja e detyrës ndaj atdheut, nga ndjeshmëria e thellë ndaj sakrificës dhe nga përkushtimi për ta mbrojtur idealin e lirisë, edhe kur kjo nënkuptonte rrezikun e humbjes së gjithçkaje personale.
Shumë prej këtyre jatakëve vepronin në rrethana jashtëzakonisht të vështira, nën një regjim që ushtronte kontroll të rreptë përmes bastisjeve të papritura, ndjekjeve të organizuara dhe rrjeteve të dendura spiunazhi. Çdo hap, çdo fjalë e tyre mund të interpretohej si tradhti ndaj pushtetit, prandaj vendimi për të strehuar një të kërkuar nuk ishte thjesht një akt ndihme — ishte një zgjedhje morale e ndërgjegjshme, një akt i rezistencës së heshtur.
Ndëshkimet ishin të rënda: burgosje, tortura, dëbime apo edhe ekzekutime. Megjithatë, pavarësisht këtij realiteti brutal, shumë familje vazhduan të qëndrojnë të përkushtuara ndaj besës shqiptare dhe frymës së solidaritetit kombëtar. Kjo dëshmon se rezistenca nuk u zhvillua vetëm në male apo në organizatat ilegale, por edhe në zemrën e shtëpive, ku qëndresa merrte formën e guximit njerëzor dhe të dinjitetit moral që nuk mund të shuhet nga asnjë pushtet.
Në shumë raste, shtëpitë e këtyre familjeve u kthyen në qendra vitale të rrjetit të rezistencës, duke shërbyer jo vetëm si strehë për të ndjekurit, por edhe si nyje organizative e logjistike për veprimtarinë ilegale. Brenda mureve të tyre zhvillohej një veprimtari e shumëfishtë: aty sigurohej ushqim dhe veshmbathje për ilegalistët, përgatiteshin materiale informuese, qarkullonin lajme e paralajmërime për rreziqet e afërta, dhe planifikoheshin lëvizje të sigurta drejt destinacioneve të tjera. Çdo veprim i tillë kërkonte një koordinim të kujdesshëm, një përmbajtje të thellë emocionale dhe një besim absolut në qëllimin përfundimtar të çlirimit.
Ky solidaritet i heshtur, i ushqyer nga ndjenja e përbashkët e përgjegjësisë kombëtare, krijoi një rrjet të padukshëm mbështetjeje që pushteti jugosllav, përkundër përpjekjeve të tij, nuk arriti ta shkatërronte. Ai përfaqësonte një formë të veçantë të qëndresës morale dhe qytetare, ku sakrifica individuale shërbente si themel për mbijetesën kolektive të lëvizjes ilegale shqiptare.
Në analizë historike, kjo ndihmë e përditshme, shpesh e heshtur dhe e padokumentuar, dëshmon se forca e rezistencës nuk qëndronte vetëm në armë apo në aksione të drejtpërdrejta, por edhe në aktet e thjeshta të njerëzve të zakonshëm që, me guxim dhe përkushtim, ndërtuan ura besimi, duke mbajtur gjallë idealin e lirisë përballë një pushteti të pamëshirshëm.
Në kujtesën historike të popullit shqiptar, këto familje dhe individë zënë një vend nderi si simbol i qëndresës, sakrificës dhe besës së patundur kombëtare. Ata mbeten shembuj të gjallë të përkushtimit ndaj idealeve të lirisë dhe të humanizmit, duke dëshmuar se edhe në periudhat më të errëta të shtypjes dhe frikës, drita e guximit njerëzor nuk shuhet kurrë.
Përmes veprimeve të tyre, ata e mbajtën gjallë moralin e rezistencës, duke i dhënë dimension njerëzor luftës për çlirim. Mikpritja e tyre nuk ishte vetëm akt human, por edhe një formë e lartë e vetëdijes politike dhe kombëtare, që shndërroi shtëpitë e tyre në simbole të qëndresës dhe dinjitetit. Në këtë mënyrë, sakrifica e tyre mbetet një dëshmi e fuqishme se liria nuk fitohet vetëm me armë, por edhe me besë, me kurajo dhe me dashuri për atdheun.
Këto figura të heshtura të historisë përfaqësojnë shtyllat morale mbi të cilat u ndërtua fryma e qëndresës shqiptare — një kujtesë e gjallë se edhe në errësirën më të dendur, njeriu mund të bëhet dritë për të tjerët, dhe përmes përkushtimit të tij, të ndriçojë rrugën e lirisë për brezat që vijnë.
Jam plotësisht e vetëdijshme se është e pamundur t’i përmend të gjithë, një nga një, ata që me përkushtim, guxim dhe sakrificë mbajtën gjallë dhe e shtynë përpara vazhdimësinë e lëvizjes ilegale shqiptare. Kjo mungesë përmendjeje nuk buron nga harresa apo mungesa e vullnetit, përkundrazi — është një ndjenjë e thellë detyrimi moral që i përfshin të gjithë në kujtesën kolektive. Shtrirja dhe thellësia e këtij kontributi janë aq të gjera, sa që kufijtë e tij i kalojnë emrat dhe familjet e veçanta: ai përfshin një popull të tërë që e ngriti mbi supe barrën e rezistencës.
Në atë udhëtim të gjatë dhe të mundimshëm drejt lirisë, qindra e mijëra duar u shtrinë për të ndihmuar, zemrat u hapën për të strehuar dhe buzët u mbyllën për të ruajtur fshehtësinë. Kështu u formua një mozaik i gjerë njerëzor — një rrjet solidariteti dhe qëndrese — që i dha kuptim historisë sonë kombëtare. Ky mozaik, i përbërë nga njerëz të zakonshëm me shpirt të jashtëzakonshëm, është dëshmi e gjallë se lëvizja ilegale shqiptare nuk ishte vetëm një përpjekje politike, por një akt kolektiv i ndërgjegjes kombëtare, që historia nuk guxon ta anashkalojë.
Me ndjenjë të thellë keqardhjeje, e ndjej të domosdoshme të kërkoj mirëkuptim për faktin se nuk është e mundur të përmenden me emër e mbiemër të gjithë ata që u bënë pjesë e kësaj epopeje të qëndresës kombëtare. Ky kufizim nuk buron nga harresa apo nënvlerësimi, por nga natyra e vetë rrëfimit historik, i cili, për të ruajtur koherencën dhe qartësinë e argumentit, nuk mund të përfshijë çdo figurë individuale pa rrezikuar të shpërhapë thelbin e analizës.
Për këtë arsye, në këtë vepër do të ndalem vetëm në disa prej atyre figurave që, përmes veprës dhe qëndrimit të tyre, mishërojnë shpirtin e qëndresës kolektive: jatakët e Mulla Idriz Gjilanit, Gjon Serreqit, Alush Smajlit-Qerratas, Aziz Zhilivodës me shokë, Hasan Ali Remnikut me bashkëveprimtarët e tij, të Avdyl Durës dhe shumë të tjerë, që me veprimin e tyre u bënë emblemë e një morali të përbashkët kombëtar.
Këta emra, edhe pse përmenden këtu si përfaqësues të një tradite më të gjerë, mbartin në vetvete peshën e një kujtese kolektive që tejkalon individin. Ata janë nyje të një zinxhiri të fortë solidariteti dhe besnikërie, ku çdo hallkë — çdo njeri, çdo shtëpi, çdo akt i fshehtë ndihme — përbën një dëshmi të gjallë të përpjekjes për mbijetesë kombëtare dhe ruajtje të dinjitetit njerëzor përballë pushtimit. Në këtë kuptim, ata nuk janë vetëm figura historike, por pjesë e një trashëgimie të përbashkët që i jep kuptim qëndresës shqiptare në tërësinë e saj.
Në Kosovën e pas Luftës së Dytë Botërore, lëvizja ilegale atdhetare shqiptare u përball me një periudhë të ashpër represioni, ku çdo veprim, çdo fjalë dhe çdo lidhje që lidhej me idealin e lirisë përbënte rrezik për jetën. Në një realitet të dominuar nga aparati i fuqishëm shtetëror i Federatës Jugosllave, organet e sigurimit – UDB-ja dhe ushtria – ushtronin një ndjekje të pamëshirshme ndaj çdo forme të organizimit politik që dilte jashtë kornizës ideologjike të pushtetit.
Kjo ndjekje nuk kufizohej vetëm ndaj atdhetarëve që vepronin drejtpërdrejt në aktivitetet ilegale, por shtrihej edhe mbi ata që u jepnin mbështetje, strehe dhe besë. Strehuesit, të njohur ndryshe si jatakë, u bënë objekt i persekutimit të njëjtë si veprimtarët vetë, sepse konsideroheshin pjesë përbërëse e strukturës së rezistencës. Shtëpitë e tyre, dikur hapësira të mikpritjes dhe të solidaritetit njerëzor, u kthyen në objekt survejimi, bastisjesh dhe kërcënimesh, duke i ekspozuar ndaj ndëshkimeve më të rënda.
Në këtë mënyrë, aparati shtetëror jugosllav kërkonte të shkatërronte jo vetëm lëvizjen ilegale si organizim politik, por edhe rrjetin moral e shoqëror që e mbante atë gjallë. Megjithatë, pavarësisht rrezikut dhe përndjekjeve, shumë familje shqiptare qëndruan të palëkundura në përkushtimin e tyre, duke dëshmuar se ideali i lirisë nuk mund të shuhet me frikë, dhe se besa shqiptare, e trashëguar ndër breza, ishte më e fortë se çdo aparat shtetëror shtypës.
Historia më e re e Kosovës është e mbushur me shembuj të shumtë të përndjekjeve, arrestimeve dhe proceseve gjyqësore që u zhvilluan kundër pjesëtarëve të lëvizjes ilegale shqiptare dhe atyre që i mbështetnin ata. Nëpërmjet një mekanizmi represiv të mirëorganizuar, pushteti jugosllav synonte jo vetëm neutralizimin e veprimtarëve politikë, por edhe frikësimin dhe asgjësimin moral të gjithë atyre që guxonin të tregonin solidaritet me ta.
Në këtë kuadër, jatakët – ata që ofronin strehë, ushqim dhe siguri për të ndjekurit politik – u bënë objekt i ndëshkimeve të rënda. Shumë prej tyre u dënuan me vite të gjata burgimi, në procese gjyqësore të mbushura me akuza të fabrikuara dhe me vendime të parapërcaktuara. Dënimet e tyre nuk ishin vetëm juridike, por edhe politike dhe morale, të projektuara për të shuar çdo formë të qëndresës kolektive.
Megjithatë, ekzistojnë edhe raste të shumta ku ndëshkimi ishte më i skajshëm – ekzekutime të menjëhershme, të kryera me ose pa vendim gjyqësor, shpesh në rrethana të errëta dhe të fshehta. Këto akte, të mbështetura nga logjika e terrorit shtetëror, kishin për qëllim të mbillnin frikë dhe të shuanin çdo shpresë për rezistencë të mëtejshme.
Kështu, historia e këtyre njerëzve mbetet një dëshmi e dhimbshme e përpjekjes për ta shuar idealin kombëtar përmes dhunës, por njëkohësisht edhe një testament i qëndrueshmërisë shpirtërore të atyre që, edhe përballë vdekjes, nuk pranuan të tradhtonin besën dhe idealin e lirisë.
Një nga momentet më të frikshme dhe më përfaqësuese të kësaj politike ndëshkuese u shënua në procesin gjyqësor të mbajtur në Gjykatën e Qarkut në Gjilan, nga 24 deri më 28 dhjetor të vitit 1951. Ky proces nuk ishte një ngjarje e zakonshme gjyqësore; ai përfaqësonte kulmin e një fushate sistematike për të futur frikë, pasiguri dhe heshtje në zemrat e banorëve anë e kënd Kosovës.
Me një pompozitet të pazakontë për një çështje penale, autoritetet komuniste arrestuan shtatë persona, të cilët akuzoheshin për bashkëpunim me grupin e Hasan Ali Remnikut – një emër që tashmë përmendej me frikë dhe nderim në qarqet e rezistencës. Por procesi nuk u kufizua në këta të shtatë. Me dhjetëra të tjerë u thirrën për “biseda informative” dhe për t’u marrë në pyetje në lidhje me kontaktet e tyre reale apo të supozuara me grupin e përndjekur. Ky nuk ishte hetim në kuptimin e drejtësisë, por një rrjet represiv që synonte të godiste çdo lidhje farefisnore dhe njerëzore që kishte shërbyer si mbështetje për veprimtarinë ilegale.
E gjithë zona e Karadakut, një nga hapësirat tradicionale të vetëdijes kombëtare shqiptare, filloi të përjetonte ankthin e përhershëm të bastisjeve, ndjekjeve dhe hetimeve. Bandat policore lëviznin nëpër fshatra me arrogancë dhe pandëshkueshmëri, duke përhapur klimën e terrorit të heshtur, në të cilën edhe mikpritja shqiptare – një shtyllë e qenësishme e kulturës sonë – filloi të shihej si akt i rrezikshëm.
Në këtë atmosferë të rënduar, jataku nuk ishte më thjesht një strehues, por një figurë e nderit dhe guximit, një simbol i besës shqiptare që nuk lejonte dorëzimin e atyre që luftonin për identitetin dhe të drejtat e kombit. Ndihma që ai i jepte një të kërkuari nuk ishte vetëm shërbim miqësor, por qëndrim politik dhe akt i vetëdijshëm kombëtar, një formë e rezistencës pa zë, por me peshë të jashtëzakonshme.
Procesi gjyqësor i dhjetorit 1951 në Gjilan është një dëshmi historike e përpjekjes së regjimit për ta shkatërruar rrjetin e jetës së brendshme të rezistencës, përmes frikësimit dhe kriminalizimit të çdo akti të solidaritetit. Por ai gjithashtu dëshmon se, pavarësisht trysnisë dhe dhunës, shumë shqiptarë vazhduan ta mbajnë të hapur derën për bijtë e tyre më të ndershëm. Prandaj, jataku në këtë kontekst shfaqet jo si figurë dytësore, por si personifikimi i ndërgjegjes kombëtare në kushtet e një okupimi të heshtur e të përditshëm.
Pasojat e kontaktit, qoftë të qëllimshëm apo krejtësisht të rastësishëm, me figura kyçe të rezistencës kombëtare shqiptare, siç ishte Hasan Remniku, rezultuan jashtëzakonisht të rënda për shumë qytetarë shqiptarë në periudhën e pasluftës së dytë botërore, në veçanti në vitet ’50 të shekullit XX. Frika, e imponuar nga një regjim që identifikonte çdo shfaqje të vetëdijes kombëtare si rrezik të nivelit më të lartë politik, bëri që dhjetëra persona të largoheshin nga vendi, duke kërkuar shpëtim jashtë kufijve të ish-Jugosllavisë, në vende ku përndjekja politike nuk kishte shtrirje apo ndikim të drejtpërdrejtë.
Ata që nuk arritën ta përshkonin këtë rrugë shpëtimi – shumë prej tyre të kapur nga sigurimi shtetëror përpara se të arratiseshin – u bënë objekt i një vale të ashpër ndëshkimi. Arrestimet ishin masive dhe të motivuara politikisht, dhe pas tyre u organizuan procese të njëanshme gjyqësore, që nuk kishin për qëllim as drejtësinë, as zbardhjen e të vërtetës, por vetëm demonstrimin e forcës së pushtetit dhe mbjelljen e frikës kolektive. Këto procese përfundonin me dënime të rënda me vite të gjata burgimi, ndërsa në disa raste – pa asnjë provë, pa ndonjë akuzë të bazuar juridikisht – të pandehurit u pushkatuan, duke u eliminuar fizikisht në emër të një “rendit socialist” që e shihte çdo kërkesë për liri si akt armiqësor.
Faji i tyre i vetëm, në sytë e aparatit shtetëror, ishte se kishin menduar ndryshe, kishin dashur më shumë për Kosovën, dhe kishin besuar në të drejtën e popullit shqiptar për vetëvendosje. Ata kishin marrë pjesë në veprimtari ilegale, kishin shpërndarë literaturë patriotike, kishin biseduar për bashkimin me shtetin amë – Shqipërinë – ose kishin ndihmuar të tjerët që vepronin në këtë drejtim. Pra, mëkati i tyre nuk ishte kriminal, por ideor dhe kombëtar. Ata ishin të organizuar, të ndërgjegjshëm dhe të vendosur për të kërkuar pavarësinë e Kosovës dhe bashkimin me Shqipërinë.
Në këtë kontekst, është e domosdoshme të kuptohet se përndjekja ndaj tyre nuk përfaqësonte thjesht reagim ndaj një rreziku të përkohshëm, por pjesë e një strategjie të gjerë të shtetit jugosllav për të shuar çdo zë të mendimit të lirë dhe për të shtypur aspiratat legjitime të popullit shqiptar për barazi, identitet dhe shtetësi të plotë. Këto veprime nuk ishin raste të izoluara të tejkalimit të kompetencave nga organet shtetërore, por përkundrazi, ishin politika të institucionalizuara të frikës, dhunës dhe përjashtimit, të cilat e godisnin një popull të tërë përmes individëve më të guximshëm dhe më të vetëdijshëm të tij.
Vijon
