Radio Kosova e Lirë Radio-Kosova e Lirë, Radio e luftës çlirimtare, paqes dhe bashkimit kombëtar, Zëri i lirisë, besnikja e pavarësisë dhe e bashkimit të shqiptarëve.
Tema të tjera...
Në realitet, dëshmia e H.Z.-së nuk sillte elemente konkrete të bashkëpunimit aktiv, por vetëm rrëfime të ndërmjetme dhe biseda të përcjella nga një person tek tjetri. Megjithatë, për një gjykatë që kishte synime politike të qarta, edhe këto thënie të fragmentuara u përdorën për të krijuar një mozaik akuzash që e vendoste Elezin në pozitën e bashkëpunëtorit të ngushtë të Remnikut.
Ky mekanizëm i mbështetjes së akuzave mbi dëshmi të tilla jo vetëm që e komprometonte të vërtetën historike, por edhe dëshmonte për mënyrën se si drejtësia e kohës funksiononte mbi bazën e presionit, interpretimeve të zgjatura dhe nevojës për të gjetur fajtorë me çdo kusht. Në këtë mënyrë, Elezi nuk gjykohej për aktet konkrete, por për perceptimet dhe rrëfimet që përdoreshin për të ndërtuar një kornizë të paracaktuar faji.
Në rrëfimet e paraqitura gjatë procesit gjyqësor theksohej se Hasan Remniku, gjatë takimeve me bashkëfshatarët dhe përkrahësit e tij, kishte bërë të ditur se kishte pasur kontakte edhe me figurat fetare të zonës, ndër të cilët përmendej Mulla Kadri Ibrahimi, hoxha i fshatit Llashticë. Sipas këtyre dëshmive, Remniku i kishte kërkuar atij të fliste hapur për gjendjen e pushtimit jugosllav dhe të përgatite popullin e Anamoravës që, në një të ardhme të afërt, të mos gjendej i papërgatitur dhe i befasuar nga zhvillimet politike. Ky apel dëshmonte për përpjekjen e tij për të krijuar një vetëdije kolektive dhe për të shtrirë rrjetin e rezistencës në të gjitha shtresat e shoqërisë, përfshirë edhe institucionin fetar.
Brenda këtij konteksti, roli i Elez Kadri Elezit paraqitej si veçanërisht i rëndësishëm. Ai përshkruhej si një figurë me angazhim të shumëanshëm dhe të gjithanshëm. Mbante lidhje të ngushta me një numër të konsiderueshëm jatakësh, ishte hallkë lidhëse mes Remnikut dhe mbështetësve të tij, dhe kryente detyra që kishin karakter strategjik për mbijetesën dhe vazhdimin e veprimtarisë së lëvizjes. Në aktakuzë thuhej se Elezi nuk ishte thjesht një ndihmues rastësor, por një pjesëmarrës aktiv në rrjetin që e mbronte dhe e mbështeste Remnikun.
Me arrestimin e tij, sipas narrativës së gjykatës, u godit një nga shtyllat kryesore të mbështetjes së Remnikut. Në një farë mënyre, për organet e ndjekjes, ky akt shënoi edhe fundin e një kapitulli të rezistencës së udhëhequr nga ky atdhetar. Aktgjykimi i shpallur më 25 gusht 1952 në Gjykatën e Qarkut në Gjilan ishte i qartë dhe i pamëshirshëm: Elez Kadri Elezi dënohej me shtatë vite burg të rëndë. Ky vendim u bë publik para një numri të madh të pranishmish, duke u shndërruar në një akt të qëllimshëm frikësimi dhe shembulli për të tjerët.
Dënimi i llogaritej që nga dita e arrestimit, më 18 prill 1952, gjë që e bënte edhe më të qartë synimin e pushtetit për të dhënë një mesazh të prerë: se çdo akt mikpritjeje, besnikërie apo solidariteti ndaj një figure të shpallur “armik të shtetit” do të ndëshkohej me të gjithë ashpërsinë e ligjit. Ky proces nuk ishte thjesht një gjykim penal, por një instrument politik për të shuar shpresat e rezistencës dhe për të përçarë strukturën e qëndresës së organizuar shqiptare.
Figura e Murat Limon Abazit përfaqëson një tjetër shembull të fshatarit të zakonshëm të Anamoravës, jeta e të cilit, përkundër thjeshtësisë dhe përkushtimit ndaj bujqësisë, përfundoi e deformuar në aktet gjyqësore të pushtetit jugosllav. I lindur në fshatin Livoq i Poshtëm në vitin 1908, nga prindërit Limon dhe Ajne (e lindur Halili), Murati kishte ndjekur rrugën tradicionale të jetës rurale. Pjesën më të madhe të kohës e kishte kaluar në punë me tokën, duke u marrë me bujqësi, që për të ishte burim i ekzistencës dhe i dinjitetit.
Në aspektin familjar, ai ishte i martuar, por nuk kishte pasur ende fëmijë. Për nga niveli i arsimimit, zotëronte shkrim-leximin, aftësi që i mundësonte të orientohej më mirë në jetën e përditshme. Shërbimin ushtarak e kishte kryer gjatë kohës së Jugosllavisë së vjetër, çka dëshmonte se edhe ai, si shumë të tjerë, kishte qenë pjesë e obligimeve shtetërore të kohës. Gjendja e tij ekonomike përshkruhej si mesatare – jo e pasur, por as në varfëri të skajshme – tipike për një bujk që jetonte nga puna e dorës së vet.
Dosjet e ndjekjes evidentonin se edhe më herët kishte qenë i dënuar, për një arsye fare të parëndësishme: kishte prerë dru pa leje në pyjet që i kontrollonte xhandarmëria. Ky episod, që në rrethana normale do të konsiderohej një shkelje administrative e zakonshme, u përdor si element komprometues për të krijuar profilin e një njeriu “me precedentë penalë”, duke i hapur rrugën një dënimi të mëvonshëm politik.
Më 18 prill 1952, Murat Limon Abazi u arrestua nga organet e UDB-së. Ky akt nuk ishte i izoluar, por pjesë e një fushate të gjerë përndjekjesh që shënjestronte ata individë të cilët kishin shfaqur solidaritet me Hasan Remnikun dhe grupin e tij. Arrestimi i tij dëshmonte se pushteti nuk kursente askënd: edhe një bujk i thjeshtë, me një jetë modeste e pa ndonjë ndikim të madh shoqëror, mund të shpallej fajtor dhe të shndërrohej në shembull ndëshkimi.
Në këtë mënyrë, portreti i Murat Abazit na shfaqet si pjesë e mozaikut të padrejtësive të kohës, ku individë të zakonshëm u përfshinë në një proces represiv të orkestruar, jo për veprimet e tyre konkrete, por për shkak të një tradite solidariteti që pushteti kërkonte ta kriminalizonte.
Në aktakuzën e ngritur kundër Murat Limon Abazit, organet e ndjekjes përqendroheshin në akuzën se gjatë viteve 1949–1951 ai kishte strehuar dhe fshehur Hasan Remnikun për një periudhë mbi gjashtë ditë, duke i siguruar ushqimet e domosdoshme për mbijetesë. Sipas versionit të paraqitur nga prokuroria, një nga vendet ku Remniku kishte gjetur strehë ishte plemja e Muratit, e cila shërbente si hapësirë e sigurt për t’i shpëtuar ndjekjes së pushtetit. Kjo përkujdesje interpretohej si akt i vetëdijshëm i “pengimit të drejtësisë” dhe shndërrohej në bazë të fortë të akuzës.
Në aktet gjyqësore përmendej gjithashtu se më herët Remniku kishte qëndruar në shtëpinë e Shaip Hajdin Dautit, por pasi organet e ndjekjes kishin nuhatur praninë e tij, ishte detyruar të zhvendosej. Pikërisht në këtë moment, Murati paraqitej si figura që i kishte ofruar strehim të mëtejshëm, duke dëshmuar, sipas interpretimit të pushtetit, një “vazhdimësi” të përkrahjes së tij.
Takimet e Muratit me Hasan Remnikun nuk u kufizuan vetëm në atë periudhë të shkurtër, ato, sipas dokumenteve të procesit, u shtuan gjatë vitit 1951. Shpeshherë Remniku kishte kaluar net të tëra në shtëpinë e tij, ku pritej jo thjesht si i arratisur në nevojë, por si një mik i nderuar i familjes. Mikpritja e dhënë ndaj tij nuk kufizohej në dhomën e gjumit; ajo përfshinte gjithashtu sigurimin e ushqimeve të përditshme – bukë, duhan dhe patate – të cilat i dërgoheshin deri në malet ku Remniku fshihej me grupin e tij.
Në këtë mënyrë, ajo që për mentalitetin shqiptar përbënte një detyrim moral e shoqëror – ndihma ndaj mikut dhe bashkëfshatarit në nevojë – u shndërrua në arenën e gjykatës në “provë të fajësisë” dhe “veprim armiqësor ndaj shtetit”. Për Muratin, çdo gjest mikpritjeje dhe çdo send i ofruar u kriminalizua, duke u përdorur si bazë për të dëshmuar se ai kishte qenë pjesë aktive e rrjetit të mbështetjes së Hasan Remnikut.
Në dokumentet e procesit gjyqësor kundër Murat Limon Abazit, një vend të rëndësishëm zinte dëshmia e I.Z.-së, i cili pohonte se i akuzuari vetë i kishte treguar për takimet e rregullta me Hasan Remnikun. Sipas rrëfimit të tij, në një rast kur I.Z. kishte organizuar dasmën e vëllait, Murati i kishte thënë se Remniku e kishte porositur të përgatiste një darkë të mirë për të. Ky detaj, që në kulturën shqiptare mund të interpretohej thjesht si shenjë mikpritjeje dhe respekti, në gjykatë u përdor si provë për të demonstruar afërsinë dhe vazhdimësinë e marrëdhënieve të tij me të arratisurin.
Një element tjetër i rëndësishëm ishte pohimi se i akuzuari e dinte se edhe dëshmitari J.R. kishte pasur lidhje me Hasan Remnikun, pasi më herët ai kishte ndihmuar të arratisurit që luftonin për të mirën e popullit shqiptar. Kjo përfshirje e emrave të tjerë dëshmonte se procesi nuk kishte si synim vetëm izolimin e një individi, por krijimin e një ideje të përgjithshme për një rrjet të gjerë mbështetjeje, që duhej kriminalizuar.
Më tej, një bisedë e Muratit me djalin e Osman Sylës, i cili ndodhej në burg për “jatakllëk”, zbulohej si dëshmi shtesë e klimës së përgjithshme. Murati i kishte thënë atij se nuk e kuptonte pse në burg mbahej vetëm babai i tij, kur dihej botërisht se i tërë fshati i Livoqit të Poshtëm kishte qenë strehë e Hasan Remnikut. Kjo deklaratë shpaloste dy dimensione: së pari, bindjen e thellë të shqiptarëve për solidaritetin e përgjithshëm ndaj luftëtarëve të lirisë, dhe së dyti, absurditetin e proceseve gjyqësore, që përzgjidhnin vetëm disa individë për t’i ndëshkuar, ndërkohë që mikpritja dhe përkrahja për Remnikun kishin qenë praktikë e përhapur në gjithë fshatin.
Në këtë mënyrë, dëshmitë e përdorura kundër Muratit, më shumë sesa prova konkrete, pasqyronin një realitet shoqëror ku mikpritja shqiptare ishte bërë normë e pathyeshme. Për pushtetin jugosllav, ky realitet përbënte kërcënim, sepse shndriste faktin se rezistenca nuk ishte akt i izoluar i individëve, por një qëndrim i përbashkët i komunitetit. Procesi gjyqësor, përmes dëshmive të tilla, kërkonte të kriminalizonte pikërisht këtë ndjenjë kolektive solidariteti dhe të shkatërronte bazën shoqërore të rezistencës shqiptare.
Në vijim të procesit, një element i rëndësishëm që doli në pah ishte fakti se si dëshmitari, ashtu edhe i akuzuari vetë, pohojnë se deklaratat e dhëna gjatë fazës së hetuesisë nuk kishin qenë të vullnetshme, por ishin marrë nën presionin e dhunës fizike dhe psikologjike të ushtruar nga organet hetuese. Ky pranim shpalos qartë se procesi nuk kishte synuar të zbulonte të vërtetën, por të prodhonte rrëfime të fabrikueshme që përputheshin me skenarin e pushtetit. Dhuna shërbente si mjet për të thyer rezistencën morale të të akuzuarve dhe për t’i detyruar ata të pranonin fajësinë, duke e kthyer drejtësinë në një farsë të kontrolluar.
Megjithatë, pavarësisht këtij realiteti, Gjykata e Qarkut në Gjilan nuk e mori parasysh faktin se dëshmitë ishin dhënë nën presion. Në vend të kësaj, ajo u mbështet pikërisht mbi ato “të dhëna” të dyshimta për të shpallur aktgjykimin. Duke u thirrur në nenin 120 të Kodit Penal të ish-Jugosllavisë – nen i përdorur gjerësisht si instrument represiv kundër shqiptarëve – gjykata shpalli Murat Abazin fajtor dhe i shqiptoi dënimin e rëndë prej tetë vitesh burg të rëndë.
Dënimi i llogaritej nga 18 prilli 1952, dita e arrestimit të tij, duke dëshmuar se shteti jo vetëm që e kishte privuar nga liria pa një vendim përfundimtar për disa muaj, por edhe e kishte legjitimuar këtë privim përmes një aktgjykimi të ndërtuar mbi dhunë dhe manipulim. Kështu, rasti i Murat Abazit nuk përfaqësonte thjesht një çështje individuale, por bëhej simbol i mënyrës se si sistemi juridik i kohës funksiononte si zgjatim i aparatit politik, dënimi i njerëzve të thjeshtë, me akuza të fabrikuara, për të mbjellë frikë kolektive dhe për të frenuar çdo formë të solidaritetit kombëtar.
I treti ndër të akuzuarit në procesin e 25 gushtit 1952 ishte Shaip Hajdin Dauti, bashkëfshatar i Elez Kadri Elezit dhe Murat Limon Abazit, nga fshati Livoq i Poshtëm. I lindur më 1907 nga prindërit Hajdin dhe Habibe. Shaipi përfaqësonte profilin e bujkut tipik të kohës: i lidhur ngushtë me tokën, i përkushtuar ndaj punës bujqësore dhe jetës familjare. Në momentin e arrestimit, ai ishte i martuar dhe kishte një familje të madhe me shtatë fëmijë, të cilët mbështeteshin plotësisht në punën e tij për mbijetesë.
Ndryshe nga dy të akuzuarit e parë, Shaipi përshkruhej si analfabet, gjë që e bënte edhe më të prekshëm ndaj mekanizmave represivë të pushtetit. Mungesa e aftësive për të lexuar e shkruar nuk i linte hapësirë të kuptonte apo të mbrohej nga dokumentet dhe procedurat gjyqësore, duke e vënë atë në një pozitë të pafavorshme. Gjendja e tij ekonomike ishte e dobët, çka e shtonte edhe më tej varfërinë e tij, pasi çdo ndërhyrje nga ana e organeve shtetërore e godiste dyfish: si individ dhe si kryefamiljar.
Deri në prill të vitit 1952, Shaip Hajdin Dauti nuk kishte pasur asnjë precedent penal. Jeta e tij kishte rrjedhur brenda kufijve të thjeshtësisë dhe punës së ndershme. Megjithatë, më 18 prill 1952 ai u arrestua nga organet e UDB-së, duke hyrë kështu në orbitën e proceseve gjyqësore politike të kohës. Pak muaj më vonë, më 25 gusht 1952, Gjykata e Qarkut në Gjilan e shpalli fajtor dhe e dënoi me tetë vite burg të rëndë.
Ky vendim, i bazuar jo në prova të mirëfillta, por në skema të përgatitura për të goditur çdo formë të ndihmës ndaj Hasan Remnikut, tregonte qartë se drejtësia e kohës nuk funksiononte mbi parimin e fajësisë individuale, por mbi logjikën e ndëshkimit kolektiv. Shaipi, një bujk i varfër dhe analfabet, u shndërrua në simbol të padrejtësisë së një sistemi gjyqësor që synonte të frikësonte popullaten duke goditur edhe më të pambrojturit.
Në aktakuzën kundër Shaip Hajdin Dautit, një element i veçantë qëndronte në akuzën se gjatë vitit 1950 ai kishte ndihmuar dhe strehuar Hasan Remnikun në periudha vendimtare të veprimtarisë së tij. Sipas dokumenteve gjyqësore, në kohën kur ishte organizuar një fushatë e gjerë për arrestimin e Remnikut, Shaipi e kishte mbajtur atë të fshehur në plemen e tij. Mirëpo, për shkak të intensifikimit të kërkimeve, ishte detyruar ta zhvendoste në një vend tjetër të sigurt, duke treguar kujdes të vazhdueshëm për të, shpesh në bashkëpunim me të akuzuarin tjetër, Murat Limon Abazin.
Ky kujdes nuk ishte i kufizuar vetëm në strehimin e përkohshëm. Dauti, sipas akuzës, edhe në raste të tjera e kishte pranuar Hasan Remnikun në shtëpinë e tij, duke e trajtuar jo si një të arratisur në nevojë, por si mikun më të nderuar të familjes. Ai i kishte ofruar ushqim, e kishte qerasur sipas zakoneve të mikpritjes shqiptare, si dhe e kishte furnizuar me veshmbathje dhe mjete të tjera të domosdoshme për të vazhduar jetën në ilegalitet.
Në thelb, aktet e Dautit nuk dallonin nga praktikat e zakonshme të mikpritjes që kishin qenë pjesë e traditës shqiptare ndër shekuj. Mirëpo, për organet gjyqësore të kohës, këto akte interpretoheshin si prova të qarta të bashkëpunimit me një “armik të shtetit” dhe shndërroheshin në argumente për dënime të rënda. Në këtë mënyrë, një veprim që në kulturën shqiptare shihej si akt moral dhe detyrim i besës, u kriminalizua nga pushteti si “pengim i organeve të ndjekjes” dhe “ndihmë për veprimtari armiqësore”.
Rasti i Shaip Hajdin Dautit tregon se si gjykatat jugosllave i kthenin zakonet e përditshme në mjete akuzash, duke e paraqitur mikpritjen dhe solidaritetin si vepra penale. Ky transformim i një vlere shoqërore në krim dëshmon jo vetëm natyrën represive të pushtetit, por edhe synimin e tij për të shkatërruar kodet morale mbi të cilat mbështetej populli shqiptar.
Në vështrimin e përgjithshëm të proceseve gjyqësore të zhvilluara në fillim të viteve ’50, një element që bie veçanërisht në sy është mënyra se si organet e ndjekjes dhe pushtetarët e kohës shfaqnin kujdes të jashtëzakonshëm në përzgjedhjen e dëshmitarëve. Ky kujdes nuk ishte i rastësishëm, por pjesë e një strategjie të mirëmenduar, e cila synonte krijimin e një narrative të përshtatur me skenarin e pushtetit. Dëshmitarët zgjidheshin jo për të hedhur dritë mbi të vërtetën, por për të mbështetur versionin e përgatitur nga aparati shtetëror, version i cili duhej të përfundonte me dënime të rënda dhe me kriminalizimin e çdo akti solidariteti ndaj atdhetarëve.
Ky selektim i kujdesshëm shpesh habiste për nga saktësia me të cilën konstruktohej rrëfimi i akuzës. Dëshmitarët nuk përfaqësonin domosdoshmërisht realitetin, por një interpretim të tij të manipuluar, të ngjashëm me një skenar të shkruar paraprakisht. Në këtë mënyrë, procesi gjyqësor humbte natyrën e tij si mjet për zbulimin e së vërtetës dhe kthehej në një mjet propagandistik, ku çdo dëshmi duhej të përforconte bindjen e pushtetit se i akuzuari ishte fajtor.
Pra, fakti që në çdo rast dëshmitë përputheshin me akuzën dhe shkonin në të njëjtën linjë, tregon se drejtësia e kohës ishte reduktuar në një formalitet të zbrazët. Kujdesi i tepërt i pushtetarëve në zgjedhjen e dëshmitarëve ishte, në thelb, një përpjekje për t’i dhënë pamjen e ligjshmërisë një procesi që në të vërtetë kishte për qëllim dënimin e paracaktuar të shqiptarëve.
Në shqyrtimin e procesit gjyqësor ndaj tre të akuzuarve të Livoqit të Poshtëm, bie dukshëm në sy mënyra se si organet hetuese zgjidhnin me kujdes dëshmitarët. Në këtë rast, dëshmitarë nuk u thirrën persona të paanshëm ose të besueshëm, por individë që mes tyre kishin pasur hasmëri të vjetra dhe nuk kishin folur për vite të tëra. Kjo përzgjedhje e qëllimshme shpjegon pse disa prej tyre mund të shfaqeshin të gatshëm të rrëfenin çdo gjë që kishin dëgjuar apo supozuar mbi lëvizjet e Hasan Remnikut në këto familje, duke e paraqitur atë si “natyrale”. Në të vërtetë, kjo nuk ishte veçse një strategji për të shfrytëzuar armiqësitë personale dhe për t’i shndërruar ato në “prova gjyqësore”.
Hetuesit e kohës vepronin me një perfiditet dhe dinakëri të jashtëzakonshme. Ata nuk ngurronin të mbështeteshin as në thashetheme e rrëfime të paqarta, mjafton që këto të përdoreshin për të ndërtuar një narrativë që i shërbente akuzës. Procesi, në këtë mënyrë, nuk ndërtohej mbi fakte, por mbi interpretime, aludime dhe mbi tensione të trashëguara mes njerëzve, të cilat instrumentalizoheshin për qëllime politike.
Ky manipulim u bë edhe më i qartë shumë vite më vonë, kur një nga dëshmitarët pranoi se deklaratat e tij të dhëna në hetuesi dhe në gjykatë nuk kishin qenë të vërteta. Ai pranoi hapur se kishte dëshmuar kundër të akuzuarve jo për shkak të veprimtarive të tyre, por për një arsye krejt personale, një fyerje të rëndë që i akuzuari i kishte bërë dikur babait të tij. Ky pohim nxjerr në pah jo vetëm dobësinë dhe mungesën e kredibilitetit të dëshmive, por edhe arbitraritetin e proceseve gjyqësore, të cilat ndërtoheshin mbi hakmarrje personale e thashetheme, dhe jo mbi të vërtetën e fakteve.
Ky rast është dëshmi se gjykatat e kohës, larg nga parimi i drejtësisë, funksiononin si mekanizma të pushtetit, të cilët manipulonin marrëdhëniet shoqërore dhe përdornin armiqësitë private për të legjitimuar dënime të rënda. Kështu, drejtësia humbiste çdo kuptim, duke u kthyer në një farsë ku të vërtetat e njerëzve shpërfytyroheshin për t’iu përshtatur qëllimeve politike të regjimit.
Në analizën e marrëdhënieve mes Hasan Remnikut dhe popullsisë së Anamoravës, del qartë se pothuajse në çdo fshat ai gëzonte miq të shumtë dhe jatakë të përkushtuar, të cilët me besnikëri të palëkundur i qëndronin pranë. Ata nuk e shihnin si të arratisur të thjeshtë, por si një figurë që mishëronte idealin e lirisë dhe sakrificës kombëtare. Për këtë arsye, ndihma që i ofronin nuk kufizohej vetëm në ushqim apo strehim, por përfshinte edhe një përkujdesje të vazhdueshme për sigurinë e tij. Ishte një mbështetje që buronte nga ndërgjegjja kombëtare dhe nga një ndjenjë e thellë përgjegjësie ndaj kauzës që ai përfaqësonte.
Në këtë kontekst, bëhet e qartë se likuidimi i Hasan Remnikut nuk ishte pasojë e ndonjë tradhtie nga populli i vet, përkundrazi. Popullsia shqiptare e Anamoravës, e ndarë në fshatra të vogla, e kishte mbrojtur dhe e kishte furnizuar me gjithçka që i nevojitej, duke e konsideruar pjesë të pandarë të rezistencës së tyre. Ai gëzonte respektin dhe admirimin e përgjithshëm, gjë që përjashton çdo mundësi që vetë populli të kishte dorë në rënien e tij.
Për këtë arsye, me bindje të plotë mund të pohohet se Hasan Remniku u likuidua nga aparati represiv i UDB-së jugosllave, si pjesë e një strategjie të planifikuar për të shuar lëvizjet ilegale dhe për të thyer rezistencën shqiptare. Vrasja e tij nuk ishte akt i popullit, por i një pushteti që e shihte në figurën e tij një rrezik të drejtpërdrejtë për stabilitetin politik. Përballë këtij fakti, trashëgimia e Remnikut qëndron në admirimin dhe mbështetjen që gjeti tek njerëzit e thjeshtë, të cilët, pavarësisht dhunës dhe frikës, e trajtuan si një bir të kauzës së përbashkët kombëtare.
Vijon
