Prof. Asoc. Gjergji Islami: Lapidarët – Monumente të kujtesës kolektive dhe identitetit kombëtar Vepra që dokumentojnë, sfidojnë dhe formojnë marrëdhënien tonë me historinë

Thuajse kudo, në qytete e fshatra, në fusha e kodra, në bregdet apo malësi, qëndrojnë ende, me dinjitetin e kohës dhe peshën e kujtesës, qindra lapidarë dhe memoriale që përkujtojnë Luftën Nacionalçlirimtare dhe sakrificat e popullit shqiptar kundër pushtuesve nazifashistë. Këto monumente nuk janë thjesht struktura betoni; ato janë sinjalistikë historike e gjallë në peizazhin tonë, që dëshmojnë për përpjekjet e një epokë për të ruajtur dhe trashëguar identitetin historik e kombëtar.

Një nga nismat më domethënëse që i është kushtuar këtyre veprave është projekti Albanian Lapidar Survey, i zhvilluar nga Vincent W.J. van Gerven Oei dhe Departamenti i Shqiponjave, i cili përfshiu dokumentimin e 651 monumenteve në të gjithë vendin dhe publikimin e tyre në tri vëllime me titullin Lapidari (2015). Ky projekt jo vetëm dokumenton, por gjithashtu nxit reflektim kritik mbi marrëdhënien tonë me këtë trashëgimi – shpeshherë të harruar, të politizuar apo të lënë në degradim prej indiferencës.

Termi “lapidar”, në gjuhën shqipe, mbart një kuptim më të gjerë sesa ai që njihet zakonisht në përkthimet perëndimore. Ndryshe nga kuptimi klasik – që zakonisht i referohet një mbishkrimi në gur ose një monument përkujtimor formal – në kontekstin shqiptar ai përfshin një spektër të gjerë formash dhe funksionesh. Lapidari nuk është vetëm objekt fizik, por një njësi e ndërthurur që bashkon formën ndërtimore, përmbajtjen ideologjike dhe funksionin shoqëror-edukativ. Në këtë kuptim, lapidarët shqiptarë përfaqësojnë një tipologji monumentale hibride ku kombinohen elementë arkitektonikë, skulpturorë, tekstualë dhe simbolikë, që i bëjnë ata të dallueshëm nga formatet tipike të memorialeve perëndimore.

Të ndërtuar me materiale të zakonshme për kohën – si betoni, guri lokal apo pllaka metalike – lapidarët shprehnin një estetikë të përmbajtur por të qëllimshme, ku rëndësi kishte përçimi i një ndjenje kolektive përkujtimi dhe sakrifice, dhe jo lavdia individuale apo përpunimi elitar artistik. Megjithatë, përtej funksionit përkujtimor, ata ishin edhe instrumente të komunikimit ideologjik të një kohe, ku forma dhe simbolika përdoreshin për të ndërtuar identitetin kolektiv sipas narrativave zyrtare. Pikërisht ky dualizëm – midis artit publik dhe funksionit propagandistik – e bën sot leximin e tyre një sfidë kritike e historike.

Nga këndvështrimi profesional arkitektonik, lapidarët shqiptarë paraqesin një shembull të veçantë të ndërthurjes së gjuhës monumentale me teknikat e kufizuara dhe modeste të kohës. Një pjesë e mirë e tyre janë të projektuara nga studentë të Institutit të Lartë të Arteve apo bashkëpunime të improvizuara midis komiteteve lokale dhe ndonjë artisti të afirmuar. Kjo ka prodhuar një larmi të madhe formash dhe cilësish, nga shumë lapidarë anonimë deri te vepra si monumenti i Pezës, lapidari i Misto Mames në Tiranë (tani i zhdukur), apo memoriali në Vlorë i vendosur në qendër të qytetit, që i jep qytetarisë një qendër graviteti historik.

Në mënyrë domethënëse, këto monumente u shpërndanë në gjithë vendin jo vetëm aty ku ndodhën ngjarjet e luftës, por edhe në pika simbolike, të dukshme nga rruga apo të integruara në mjedise shkolle, reparte ushtarake apo fusha kooperative. Kjo e bën peizazhin shqiptar një hapësirë të koduar me memorie. Sipas studimit të përmendur më sipër, 55% e lapidarëve ndodhen pranë zonave urbane, 40% në akse rrugore dhe vetëm 5% në zona të thella rurale.

Një aspekt i rëndësishëm që meriton të theksohet është mungesa e përfaqësimit të figurave femërore, një mungesë që është pranuar madje edhe në dokumentet zyrtare të viteve ’80. Monumentet kushtuar grave luftëtare apo heroinave janë të rralla dhe zakonisht me format të reduktuar (pllakë përkujtimore apo ndonjë bust), duke treguar një deformim të kujtesës kolektive në aspektin gjinor.

Megjithëse lapidarët përbënin një pjesë integrale të peizazhit publik shqiptar, pas ndryshimeve politike të viteve ’90, shumica e tyre u përballën me një fat të pasigurt. Disa janë shkatërruar me vetëdije, të tjerë janë mbuluar nga bimësia ose janë zhvendosur për të hapur rrugë për ndërtim. Monumenti i Misto Mames në Tiranë u hoq dhe u zëvendësua nga një parking privat. Në raste të tjera, pllakat përkujtimore janë përdorur si pjesë e mureve të banesave ose strukturave të reja. Sipas të dhënave të studimit, rreth 12% e lapidarëve janë shkatërruar tërësisht, ndërsa mbi 38% janë të dëmtuar në forma të ndryshme.

Kjo situatë na fton të reflektojmë e të mendojmë më seriozisht për nevojën për restaurim, mbrojtje ligjore dhe përfshirje të këtyre monumenteve në rrjetin e trashëgimisë kulturore. Në këtë kuadër, lapidarët mund të trajtohen si pjesë e asaj që në diskursin ndërkombëtar njihet si “dissonant heritage” – trashëgimi që ngjall debate për shkak të ngarkesës ideologjike, por që mbetet thelbësore për kuptimin e historisë së shekullit XX. Nuk është vetëm një çështje kujtese, por edhe respekti për hapësirën publike dhe për të kaluarën si pjesë e identitetit të ndërtuar. Shembuj të ngjashëm të reinterpretimit të monumenteve të socializmit gjenden edhe në vendet e Evropës Lindore, ku në disa prej tyre, lapidarët po rivlerësohen si dëshmi të modernitetit në art dhe si dokumente të historisë urbane.

Institucione si Ministria e Kulturës, bashkitë dhe institucionet akademike mund të ndërmarrin projekte konkrete të pasaportizimit, mirëmbajtjes, apo integrimit të tyre në rrugët turistike e edukative.

Mbi të gjitha, këto monumente janë edhe një pasqyrë e gjendjes së sotme të marrëdhënies sonë me historinë. Në vend që të shihen me nostalgji ose të refuzohen si relikte ideologjike, ato mund të kuptohen si laboratorë kritikë të kujtesës – hapësira ku ndërthuren arti, arkitektura, ideologjia dhe përvoja qytetare. Lapidarët, në thelb, mbeten objekte të kujtesës kolektive që na mësojnë për strukturimin e identitetit tonë historik e kombëtar.

Disa lapidarë, janë vlerësuar edhe nga docomomo_albania si vepra të cilat shkojnë përtej kufizimeve të kohës dhe ilustrojnë një zhvillim të artit krijues drejt një moderniteti ku komunikimi formal bëhet më abstrakt dhe ambicia artistike më e artikuluar. Një rast interesant i evidentuar është edhe lapidari në Çerënec të Bulqizës, i cili shfaqet si një vepër sa modeste, aq edhe atipike për tipologjinë në fjalë, duke propozuar një artikulim kompozicional që shmang simbolikën e drejtpërdrejtë e të fton në reflektim.

Në përmbyllje, si arkitekt, do të doja të evidentoja rëndësinë që monumenti publik ka në jetën qytetare. Ai nuk është vetëm një strukturë përkujtimore, por një pikë orientimi moral dhe vizual. Lapidarët e Luftës Nacionalçlirimtare nuk janë vetëm pjesë e një regjimi të shkuar, por dëshmi të një ideali – të lirisë, të sakrificës dhe të bashkimit në një qëllim të përbashkët. Në leximin bashkëkohor, këto vlera kërkojnë një interpretim kritik që ndan funksionin përkujtimor nga dimensioni ideologjik, duke i trajtuar lapidarët si pjesë të një procesi reflektimi historik e kulturor.

Të kujdesesh për një lapidar, është të kujdesesh për mënyrën si një shoqëri mban mend dhe përballon të shkuarën e saj. Kujtesa nuk është një relikte, por një proces aktiv interpretimi – i domosdoshëm për një të ardhme të vetëdijshme.

Gjergji Islami

(Marre nga gazeta ” Kushtrim Brezash” dt.7 nentor 2025)