Jokai Mor: Kapitulli i parë i romanit historik: "Luani i Janinës"

Jokai Mor: Kapitulli i parë i romanit historik: “Luani i Janinës”

 Në Romanin:  “Luani i Janinës“, ose në origjinal, “Ditët e fundit të Jeniçerëve”,   shkrimtari i madh hungarez, Jokai Mor, trajton ngjarjet historike të kohës së Ali Pashë Tepelenës, të cilat  janë shpalosur, në  një histori emocionuese të kohës së romantizmit evropian. Rrëfimet plot mister, që nga fillimi e deri në fund shpalosin të dhëna për kohën e Perandorinë Turke në Ballkan, veçmas në Shqipëri e në Greqinë e decenieve të para të shekullit 19-të ku është vendosur ngjarja e romanit. Jeniçerët – formacion i njohur e ushtrisë turke në shumë vende kishin ngritur krye dhe  kundër Sulltan Mahmudit, i cili  kishte bërë  përpjekje për ta  ripërtërirë perandorinë e shkatërruar. Asokohe, kundërshtari më i madh i Sulltanit ishte Ali Pashë Tepelena që edhe konsiderohej  një kundërshtar i denjë. Shumë prej elementëve romantikë të realitetit historik të kohës  janë pasqyruar me mjeshtëri në imagjinatën e Jókai Morit. Ndreqja e gjallë e perandorisë lindore dhe ngjarjet e përgjakshme historike në komplotin dhe imagjinatën romantike të shkrimtarit sikur rigjenerohen në tërësinë e veprës. Por zemra e kësaj historie të mrekullueshme është ndërthurur ashtu sikur edhe  në romanet e tjera, si një ngjarje historike e besueshme, për botën turke të kohës dhe njohurinë çuditërisht të saktë të jetës turke nga autori. I tillë është Jokai Mor edhe në romanin tjetër, “Trëndafili i Bardhë” ku po ashtu personazh kryesor ka një shqiptar, jeniçerin kryengritës Halil Patrona, nga Hurpishti i Manastirit. Vepra për herë të parë u botua në vitin 1854, në Hungari.

Heroi i dramës së çuditshme dhe të tmerrshme, ose i një seri dramash, të shpalosura me një shpirt të tillë, aftësi dhe gjallëri në këtë roman  është Ali Pasha i Janinës, sigurisht njëra nga figurat më të shkëlqyera që ka prodhuar historia turke në atë kohë. Autori me një anë flet për shumëllojshmërinë dhe monstruozitete siç ishin konsideruar krimet e Aliut, por në anën tjetër vërehet  edhe  aftësia e tij e habitshme dhe guximi i shkëlqyer për t i bërë ballë Perandorisë ende më të fortë të botës  i japin një lloj madhështie të egër qoftë edhe karrierës së tij të  njollosur me gjak, dhe, në të vërtetë, me forcë të jashtëzakonshme me të cilën pashai  shqiptar mbrojti veten në ditët e të fundit të jetës  në kështjellën e tij, duke luftuar me trimat e tij besnikë, gegë e toskë  kundër gjithë fuqisë së Perandorisë Osmane. Kjo është një ngjarje e veçantë në histori. Me një hero të tillë, është e qartë se libri është stërmbushur  edhe skena të jashtëzakonshme; por, edhe pse kryesisht një roman ai nuk përmban disa studime të shkëlqyera të karakterit oriental, turk, arvanitas, grek dhe shqiptar. Jokai Mor është vëzhgues absolutisht i paanshëm, i cili zbulon me mjeshtëri  botën e Perandorisë Osmane të kohës e cila rronte mes apatisë dhe brutalitetit të tij. Autori nuk e ka vërejtur sa duhet elementin kombëtar të Ali Pashait sidomos në vitet e fundit të sundimit të tij në Janinë, kur ai hapur pretendonte që me pashallëkun e tij ta krijonte Shqipërinë e katër vilajeteve. (A. Q.)

 

                                      Humbëtirat  në luginën e  Seleukit

 

Në një rajon të egër e shterpë shtrihet para nesh, shpella, në Luginën e Seleukit,  një vendbanim i  vërtetë për një eremit, sepse aty nuk ka  asgjë që lë për të kujtuar ndonjë send nga jeta e  nga bota e gjallë. Tërë vendi përreth ngjan me një varr të gjerë, të rrënuar, me bazën e saj të mbuluar me bar nga barërat e këqija, të gjelbër.

Këtu gjithçka që lind, lind në errësirë. Zezona fetare,  fanatizmi, dhe  monstruozitet më të errëta të besëtytnive.  Një keq bërje e përjetshme duket se ka humbur  si në një mjegull të rëndë mbi këtë rajon,  me siguri të krijuar nga ana e majtë e Perëndimit, që shpërndajnë jashtë vendit shkëmbor fragmente gjigante që godasin  tokën,  një tokë jo pjellore, duke e bërë atë të pabanueshme për fëmijët e njerëzit.

 Njeriut rrallë i takon të vizitojë këso vendesh. Dhe, me të vërtetë, pse duhet të shkohet atje, ose çfarë duhet të kërkojë njeriu atje? Nuk ka absolutisht asgjë  të dashur për zemrën e njeriut,  në atë trevë.  Edhe kafshëve të egra u bëhet  varr jeta e tyre në atë luginë. Jo vetëm tani por edhe  gjatë ditëve të verës. Vetëm një luan i shkretëtirës, hapëron  atje nëpër vapë të  zjarrtë, përcëlluese. Ai ndoshta, shkon aty për të gëlltitur prenë e tij  dhe pastaj, kur ngopet mirë, ndjekë rrugën e tij dhe duke  u grindur me vapën, bën tutje.

 

Udhëtarët e vetmuar nganjëherë, pa vrarë mendjen e  tyre vizitojnë  këtë shkretëtirë të zymtë dhe përshtypja e parë, me të cilën ata ballafaqohen   i bën ata të  marrin  guxim e  t’i ngulin sytë mbi të. Ata duket sikur kanë kureshtje  për ta hulumtuar  terrenin historik, por shpejtojnë që sa më shpejtë t’i nxjerrin   këmbët e tyre nga ai vend.

 Dhe, çfarë ka  atje për të parë? Një mur shtrihet poshtë dhe nuk dihet se kush e  ndërtoi, madje nuk mund të them që e ndërtoi ndokush, apo ndoshta  është ndërtuar vetë dhe pastaj dikush e ka  shkatërruar.

Aty shtrihet një kolonadë e gjatë prej guri, kolona e denjë e  Simon Stilitës, i cili, me duart e veta  ka  grumbulluar atë, gur mbi gur, vit pas viti. Duket se e kishte bërë zakon për t’u ulur aty për ditë, së bashku me krahë të shtrirë në formën e një kryqi, duke u   përkulur mijëra e mijëra herë, derisa  një ditë me  kokën e tij preku këmbët e tij. Anët veriore dhe jugore të Luginës  janë të shkëputura nga pjesa tjetër e botës, nga masa gjigante  e shkëmbinjve  të pjerrët,  si dhe nga pjesë të ngurta, që duken si  bastionet e një kështjelle,  në një lartësi prej disa qindra hapash, ku shtrihet një rrip i vogël i bimësisë së gjelbër e të dukshme.

 Në intervale kohore, në këtë mur të gjatë dhe të pjerrët shkëmbore janë gojët që shfaqen egërsisht në një seri të shpellave, të madhësive të ndryshme, të gjitha afër së bashku. Duket sikur një garë monstruoze kishte prerë dy ose tre hapësirat e dyerve dhe dritareve në shkëmbin e gjallë, për ta bërë pallatin dhe  për të banuar vetë në të.

 Muret e këtyre shpellave janë aq të thyera, bazat e tyre janë kaq të parregullta, sa është e pamundur që ata të mund të jenë punë e duarve të njeriut, përveç nëse, me të vërtetë, do të mund të supozohet se ekziston hendeku dhe rreshtimi i rregullt i serive, që dëshmojnë  fuqinë punëtore të forcave të  jashtëzakonshme, në harqet konkave.

Tre nga hyrjet në këto shpella të gjitha kanë  lartësinë e harqeve triumfale; madje, njëra prej tyre, e gdhendur në bazën e shkëmbit, është në mënyrë jashtëzakonisht të madhe sesa ajo në vend dhe i përngjan një pamjeje të një kishe të madhe, dhe thuhet se depërton në të gjithë malin deri përtej detit.
Thuhet se nëse dikush ka guximin të provojë udhëtimin brenda shpellës, ai do të zbulojnë hieroglifet misterioze të gdhendura në mure.

Kush mund të kenë qenë autorë të kësaj gjuhe të panjohur e të vjetër? 

Ndoshta Kaldeasit ose adhuruesit e Mitrës. Çfarë sekretesh të fshehura, çfarë njerëzish duhet të ketë qenë ata, përmendoret e të cilëve  janë të mishëruara në këto simbole? Kjo pyetje duket se do të mbetet përgjithmonë pa përgjigje.

 Jokai Mor: Kapitulli i parë i romanit historik: "Luani i Janinës"

Me siguri kjo luginë u përdor si vend varrimi nga disa popuj të zhdukur gjatë historisë, varrezat e të cilëve  kanë mbijetuar, duke e bërë gjithë rajonin akoma më të tmerrshëm,  që  duken sikur hapësira të hapura të shkëmbinjve shpellorë,   si nga njëqind gojë të hapura, që këtu, dikur  një racë të zhdukur ka gjetur vendin e fundit të pushimit.  Për më tepër, shpella më e madhe e të gjithëve, ka misterin  e pazakontë që ndonjëherë  duket se lëshon  tinguj fishkëllimë, sikur të jenë  zëra të pandërprerë njerëzorë…

 Barinjtë në majat e maleve dëgjojnë terrorin e goditur për këtë thellësi të fytit të saj shkëmbor. Në fillim ajo i ngjan zhurmës së grerëzave të burgosur, por duket se ato  dinë  gradualisht ta mbledhin forcën dhe vëllimin deri atje, sa duket sikur demonët e erës kishin humbur rrugën e tyre brenda në shpellë, dhe po zhurmonin zhurmshëm, në përpjekjet e tyre për të gjetur një dalje. Kjo zhurmë është ndjekur përgjithësisht nga shpërthimi i saj, e cila pa dyshim depërton në shpellë përmes një boshllëku në anën tjetër dhe kështu i shpërndanë zërat  misteriozë të luginës.

 Por jo vetëm në këto raste. Edhe  në stinët e tjera edhe shpella sikur ka një  zakon për të folur. Ka ndodhur dhe ndodh tani që një bari, më i guximshëm se sa miqtë e tij, merr për sipër që në zgavrën e shpellës ta ndezë zjarrin, dhe, plot me guxim, provokon Divin e shpellës i cili shfaqet, derisa shpella papritmas rikujton zërin e tij; por jo fjalët që ai nxjerr, por përgjigjet në një theks të butë, të ulët, si i pafuqishëm, duke e kërkuar atë të tërhiqet dhe të pushojë së talluri me Perëndinë…

 Në një rast tjetër, një grua kurorëshkelëse dhe dashnori i saj shëtisnin në drejtim të vendit me qëllim të përdorimit të errësirës së thellë si mantel për gëzimet e tyre mëkatare. Por çfarë terrori i mbushnin të dashurit fajtorë, kur pëshpëritja e tyre e ëmbël ishte ndërprerë nga një zë, që ishte as afër aq edhe  larg, dhe as i përkiste njeriut, as shpirtit, por psherëtimat e tyre të ftohta  kthehen  nga  gjaku i tyre i nxehtë në akull, pikërisht  ashtu siç pëshpëritej: “All-llahu është i pranishëm kudo!”

 Edhe një herë, disa grabitës u shtrinë në pritë për shokët e tyre, të cilët ata synonin të vrisnin,  po në atë vend, mirëpo kur fillonte ajo  zhurmë  misterioze në shpellë, që dukej sikur po sillej në  unazën shumë të përhershme, vrasësit kishin dalluar qartë fjalët e tmerrshme: “Syri i All-llahut është mbi të, ju dhe flakët e djallit  po digjen për shpirtrat tuaj! “, pas së cilës, ata si të çmendur nga frika me nxitim kishin dalë nga shpella.

 Kushdo që jetonte afër vendit dinte dhe besonte në të Katallanin e shpellës, për  të cilin, ata thonë, nuk i bën dëm  të mirëve e të urtëve, por i përndjek keqbërësit.

 Por nuk ishin vetëm zemrat e goditura nga terrori, të cilët e njihnin zërin e padukshëm të  Divit.  Zemrat e grimcuara nga gjakderdhje po ashtu riparohen atje. Dhe Divi i padukshëm i lexon sekretet e tyre. Ata, nuk kishin sa duhet mundësi ta njoftojnë  atë me pikëllimet e tyre, dhe ai u dha atyre këshillë të mirë, dhe, pjesën më të madhe, i dërgoi për t’ i  ngushëlluar. Pa dyshim askush tjetër nuk  mund t’iu ketë dhënë atyre këshilla të ngjashme; por në qoftë se kishte këshilla, ato vinin  nga burra të zakonshëm, madje edhe lutësit ndoshta nuk do ta kishin mirëpritur me entuziazëm të tillë, ose e kanë kthyer atë në një llogari kaq të mirë.

 Dhe njerëzit shkuan aq shpesh atje për të pyetur Qenien  e padukshme për të ardhmen e tyre, sepse besonin se ajo mund të bënte dallim  mes atyre që vinin  tek ai në ankth të vërtetë të mendjes dhe atyre që kishin për të tërhequr  vetëm si kuriozitet, ose që thjesht dëshironin ta provonin atë. Për këta të fundit ai nuk dhe asnjë përgjigje, por më parë, ai foli shpesh me profeci, me shëmbëlltyra, me kuptimin e thellë figurativ, i  cili shpesh përmbushej  fjalë për fjalë.

 Populli  i zakonshëm që beson në  besëtytni  ka shprehur meritë t’u sakrifikuar për këtë Div të panjohur. Banorët rreth e rrotull u bënë një pikë jetese për të mirën e tyre. Ata u  kujdesen  që të mos e provokojnë atë me fjalë të kota, dhe të mos shkojnë tek ai për gjëra  të vogla.  

Në një rast, një Kadi  i Seleukit madje kishte dënuar  me rrahje këmbësh, një çift të pacipë që ishte kapur duke hedhur gurë në shpellë.

Nga goja e shpellës, përbrenda saj  shtrihet një lloj shkalle e  përbërë nga rreth dyzet hapa, duke përfunduar në një pikë,  ku drita e ditës zor se ka arritur ndonjëherë.  Këtu qëndronte një gur i madh, jo ndryshe nga një altar i vrazhdë, në mes të cilit ishte një zbrazëti e vogël. Banorët e devotshëm e të uritur të rrethit e kishin përdorur atë zgavër për të mbushur me oriz dhe kur ditën tjetër kthehen atje, ata do të shohin se Divi e kishte  larguar orizin nga vendi. Ata, si shpërblim kishin  lënë një monedhë të vogël  argjendi, në një pellg natyral,  një monedhë nga ato që i përkiste argjendit të vjetër, paratë që ishin kalitur  në ditët e moçme, të  shkëlqyera, që kishin vlerë tri herë më të madhe se monedhat aktuale të Perandorisë turke. Ishte krijuar bindja se Divi nuk merrte asgjë falas, por do të paguante për çdo gjë të gatshme, me të holla.

 Në vitin njëmijë e tetëqind e nëntëmbëdhjetë, kishte rastisur që një anije pirate të kishte lundruar në parajsën e Sudës, dhe kishte parë rrënojat deri atëherë të papara dhe të  mrekullueshme të Seleukit. Korsarët bartën flamurin francez, por ekuipazhi i saj përbëhej tërësisht nga shqiptarët. Kuverta ishte e  ngarkuar me rrënojat, ishte  hedhur poshtë afër Luginës nga një furtunë  dhe me fat të mirë, ekuipazhi ishte energji për të angazhuar në heqjen e rrënojave.  Të  gjithë në breg, u mahnitën kur panë në të vërtetë, një vend që ofronte shumë më tepër materie rrënojash, sesa ato  që i kishin humbur  gjatë lundrimit.

Por pastaj, sipas mënyrës së udhëtimit të përgjithshëm, anija ishte shumë më mirë e pajisur me dy shtylla dhe lundra, sesa anijet e tonazhit të zakonshëm. Në të njëjtën kohë ishte anija që kishte  hedhur spirancën më të madhe të anijeve. Nga ajo doli njëri nga njëzet e katër  trinariotët e  armatosur mirë. Secili prej tyre është i fortë, ata mbanin urdhra të meritave në fytyrat e tyre, madje hetoheshin edhe  nga  plagët e shumta  që kishin marrë gjatë betejave e cila shprehte  ashpërsinë e egër që ishte përballur nga që moti.

 Një burrë i vogël zbriti pas tyre, në barkë. Kali i tij u zbrit  poshtë me anë të një vinçi. Ky ishte oficer i komandës. Ai ishte tashmë një burrë i vjetër, me trup  mesatar, por shumë muskulor. Kishte më shumë se shtatëdhjetë vjet por ishte aq i fuqishëm,  si në mendje ashtu edhe në trup, ashtu sikur  kishte qenë i ri dhe kur kishte pasur mjekrën e gjatë, që tani i shtrihej në  gjoksin e tij si krahët e një mjellmë. Ishte i  errët si pendë korbi. Supet e tij të gjera flisnin për forcë të jashtëzakonshme, ndërsa shprehja e fytyrës , shkëlqente me dy sy të ndezur në qetësinë e tij dhe shikimin e  guximshëm, dëshmonte për faktin se kjo forcë nuk ishte nënshtruar nga frika… ( Përktheu, Ahmet Qeriqi)

Jokai Mor: Kapitulli i parë i romanit historik: "Luani i Janinës"

Kontrolloni gjithashtu

Posta e Kosovës ka emërtuar pullën postare me portretet e heronjve ë kombit, Afrim Zhitia dhe Fahri Fazliu në 29 vjetorin e rënies

Mehmet Bislimi: Afrim Zhitia dhe Fahri Fazliu

 (në 35 vjetorin e rënies së tyre heroike) Sa herë që vjen nëntori, malli më …